زبان در مهاجرت: تعارضات جدایی-تفرد در ارتباط با زبان مادری و زبان جدید

از جلسه دوم به بعد، بتی همیشه جلسات را با گزارش دادن درباره «وظیفه‌ای خانگی» که به‌طور مستقل بر عهده گرفته بود، آغاز می‌کرد. این وظایف شامل تلاش برای صحبت کردن به‌طور خودجوش «بدون تفکر و فرمول‌بندی پیش از آن»، تمرکز بر صدای خود یا تلاش برای پرسیدن سوال و غیره می‌شد. این وظایف همچنین مواد غنی‌ای از گذشته‌اش را به میان می‌آورد.

بنابراین تلاش‌های او برای صحبت کردن در کلاس فانتزی‌ای را آشکار کرد که: «معلم از من انتظار داشت موفق شوم و این به من کمک می‌کرد»، اما همکلاسی‌هایش: «منتظر بودند که من شکست بخورم و خودم را مسخره کنم تا بتوانند به من بخندند و مرا تمسخر کنند.» و خاطراتی که بیان کرد: «در مدرسه ابتدایی از دیگر دخترها متفاوت بودم (مدرسه‌ای دخترانه مذهبی بود)، دانش‌آموز بهتری بودم، همیشه تکالیفم را آماده می‌کردم و جواب‌ها را می‌دانستم. خیلی دوست داشتم با آن‌ها دوست شوم اما آن‌ها من را نمی‌پذیرفتند. یک بار مکالمه‌ای بین دو دختر را شنیدم که درباره من صحبت می‌کردند و می‌گفتند همیشه بهترین بودم و مرا «آن سیاه‌پوست» می‌نامیدند». در دبیرستان او ابتدا خیلی خوب شروع کرد، اما بعدها افت کرد و به دانش‌آموزی متوسط تبدیل شد. وقتی پیشنهاد دادم که این ممکن است به تجربه قبلی او مربوط باشد، برایش منطقی بود: «بله، فکر می‌کردم که اگر خوب عمل کنم، آن‌ها من را قبول نمی‌کنند. می‌توانستم بهتر عمل کنم و این مرا ناراحت می‌کرد که والدینم را ناامید کنم، اما می‌خواستم به جایی تعلق داشته باشم».

گزارش او درباره چندین تجربه جاری از از دست دادن کنترل صدایش، خاطره‌ای از کودکی را به یاد آورد: او بسیار از مادرش عصبانی بود و می‌خواست فریاد بزند، اما نمی‌توانست چون اشک‌ها گلویش را می‌فشرد. صدایش لرزید و نتواست آن را کنترل کند. خاطره دیگری دنبال شد: «هیچ‌گاه در خانه نشانه‌ای از عصبانیت نبود، اما زمانی که کوچک‌تر بودیم با برادران و خواهرانم دعوا می‌کردیم، وقتی که بازی می‌کردیم، برای اسباب‌بازی‌ها. مادر نمی‌توانست این را تحمل کند و از ما عصبانی می‌شد. یادم می‌آید که چندین بار او کنترل خود را از دست می‌داد، فریاد می‌زد و حتی یکی از ما را می‌زد. وقتی که مرا زد، خیلی ترسیده و آسیب دیده بودم.»

در یکی از جلسات، بتی درباره ترس خود از صحبت کردن با همسالانش صحبت کرد: «از بچه‌های دیگر می‌ترسیدم. بچه‌ها بدون هیچ‌گونه ملاحظه‌ای مسخره می‌کنند و احساساتشان را به راحتی بیان می‌کنند، آن‌ها می‌توانند بسیار بی‌رحم باشند. من همیشه با دقت رفتار می‌کردم و دهانم را می‌پاییدم. هیچ‌گاه دوست صمیمی نداشتم چون به دخترها اعتماد نداشتم که رازها را نگه دارند.» سپس یکی از اسرارش را برای من تعریف کرد: «وقتی 13 ساله بودم، خواهر بزرگ‌ترم بعد از زایمان حال خوشی نداشت (ظاهراً خواهرم دچار افسردگی پس از زایمان شده بود) و به یک درمانگر مراجعه می‌کرد. این موضوع در خانواده ما مخفی نگه داشته شده بود و من همیشه می‌ترسیدم که این راز از دهانم بیرون بپرد و همه بفهمند که خواهرم دیوانه است و مرا مسخره کنند.»

در جلسه بعدی، بتی با این جمله آغاز کرد: «برای من سخت است که صحبت کنم وقتی شما به من نگاه می‌کنید.» و وقتی به تعارضی که در جلسه قبلی مطرح کردیم اشاره کردم، گفت: «می‌دانم که شما نخواهید خندید یا آسیبی به من خواهید زد، اما برایم مهم است که شما چه فکری در مورد من دارید. این فقط مربوط به اسرار نیست، نمی‌خواهم احمق و بی‌فکر به نظر بیایم.» سپس تداعی‌ای بیان کرد: «یک بار، در کلاس، چیزی به دختری که کنارم نشسته بود گفتم و معلم آمد و بر صورت من سیلی زد.» من احساس تحقیر که باید او آن زمان تجربه کرده باشد را بیان کردم. «بله، اما او معلم جدید بود و من را نمی‌شناخت، نمی‌دانست که من هیچ‌گاه در کلاس گپ نمی‌زنم.» این حادثه را به انفجارهای عاطفی مادرش متصل کردم و پیشنهاد دادم که این ممکن است باور قبلی او را که حتی یک اشتباه کوچک می‌تواند بسیار خطرناک باشد، تایید کرده باشد. بتی اکنون یادآوری کرد که چگونه برای مدرسه لباس می‌پوشید و چقدر مهم بود که دامنش دقیقاً به اندازه مناسب و کاملاً تمیز باشد: «یک لکه کوچک می‌توانست همه چیز را خراب کند». و او توانست این موضوع را در جلسه بعدی به‌طور کامل بررسی کند: «در ابتدای این هفته همه چیز خوب بود. سپس در کلاس سرپرستیم دوباره لکنت گرفتم و صدایم گرفت و احساس کردم همه دارند به من می‌خندند. این احساس خیلی بدی به من داد که بقیه هفته را خراب کرد. دقیقاً مثل چیزی که در جلسه قبلی گفتیم: یک چیز کوچک همه چیز را برای من خراب می‌کند.» همانطور که مشخص شد، این حادثه به روابط بتی با سرپرستش مربوط بود: «او هنوز من را به‌عنوان یک مورد خاص می‌بیند و مرا تشویق می‌کند که صحبت کنم. اما دیگر کمکی نمی‌کند، فقط مرا آگاه‌تر می‌کند. او نمی‌داند که من به مسئله‌ام رسیدگی کرده‌ام». بتی ترجیح می‌داد این نگرش را نادیده بگیرد یا با آن سازگار شود تا اینکه با سرپرستش صحبت کند.

در مواجهه با این انتخاب، او خاطره‌ای بسیار قدیمی را بازگو کرد: «چهار سالم بود که به اسرائیل آمدیم و به مهدکودک رفتم. هیجان‌زده و در عین حال هراسان بودم، زیرا همه چیز برایم چنان تازه و ناآشنا بود. در محیط مدرسه، همه عبری صحبت می‌کردند و من زبان را به سرعت و آسانی آموختم. اما مادرم عبری را خوب صحبت نمی‌کرد، حتی امروز هم به‌خوبی از پسِ آن برنمی‌آید. وقتی می‌خواستم هرآنچه در مهدکودک و تجربه‌هایم گذشته بود را برایش بازگو کنم، او درک نمی‌کرد. در هند بسیار به او نزدیک بودم، در آنجا کوچک‌ترین فرد خانواده بودم – کوچک‌ترین برادرم تازه در اسرائیل به دنیا آمد، وقتی من هفت ساله بودم.» اینجا بود که من توانستم تعبیری یکپارچه‌ساز ارائه دهم و دشواری‌های گفتاری بتی، و همچنین تعارض او بر سر موفقیت، را به این معضل بسیار اولیه پیوند بزنم. بتی اکنون به تمام آن مواردی بازنگری کرد که در آن‌ها انتخاب کرده بود خواسته‌ها و نیازهای خود (برای بیرون رفتن، صحبت کردن، نزدیک شدن به مردم و غیره) را فدای حفظ مادرش کند. او نتیجه گرفت: «موفقیت در دنیای خارج، در آن زمان، به معنای از دست دادن مادرم بود؛ اما اکنون دیگر این حقیقت ندارد.»

همین تعارض بنیادین در جریان انتقال، در پیوند با پایان یافتن درمان، دوباره سر برآورد. بتی تذکرات مرا درباره زمان پایان را نادیده می‌گرفت و حتی وقتی آخرین جلسه ما آغاز شد، کوچک‌ترین اشاره‌ای به آن نکرد. او پریشان و مأیوس بود، زیرا مشکلات گفتاری‌اش در طول هفته گذشته بازگشته بودند. وقتی مطرح کردم که شاید این «ناکامی» با موضوع پایان درمان مرتبط باشد، شگفت‌زده پرسید: «منظورتان این است که این دقیقاً شبیه قضیه مادرم است؟» او بالاخره توانست احساسات خود را در مورد پایان درمان لمس کند. بتی هم از اینکه باید به تنهایی از پس کارها برآید، نگران بود و هم مشتاق و هیجان‌زده بود تا قدرت‌های مستقل خود را به آزمون بگذارد. او از پایان درمان اندوهگین بود، چرا که از جلسات ما لذت برده و نکات بسیاری آموخته بود. بتی احساس نزدیکی به من داشت، زیرا چیزهایی را بازگو کرده بود که پیش از آن هرگز به کسی نگفته بود، و قرار بود جای خالی مرا احساس کند.

زمانی که دو ماه بعد بتی را دیدم، شاد به نظر می‌رسید و بسیار خودانگیخته‌تر شده بود. او در گفتار با برخی دشواری‌ها روبرو شده بود، اما توانسته بود بر آن‌ها فائق آید. او با شوخی گفت: «هنوز هم چیزهای کوچک همه چیز را برایم خراب می‌کنند، اما فقط برای مدتی کوتاه.» بتی احساس می‌کرد که «نه فقط در رابطه با گفتار» تغییر کرده است.

بحث

تفرد-جدایی در اینجا به عنوان یک فرایند مادام‌العمر و پایان باز از رشد روانشناختی در نظر گرفته می‌شود. پیشنهاد می‌شود که این فرایند، سازوکار زیربنایی در مهاجرت و در اکتساب یک زبان جدید است، صرف نظر از سنّی که مهاجرت در آن رخ می‌دهد. ماهیت ویژه این فرایند و حیطه خاص اختلال در هر مورد فردی، توسط مرحله رشدی در طول مهاجرت، توسط دستاوردها و ناکامی‌های رشدی پیشین، توسط ماهیت و میزان حمایت عاطفی جاری که مهاجر دریافت می‌کند، و توسط عوامل فرهنگی و محیطی تعیین می‌شود. در ادامه، این عوامل تعیین‌کننده مورد بحث قرار خواهند گرفت.

مهاجرت بتی در جریان فرایند اصلی جدایی-تفرد رخ داد و اولین جدایی واقعی او از مادرش را کلید زد، چرا که به محض ورود به اسرائیل، او وارد مهدکودک شد. این جدایی، یک جدایی با تأخیر بود، یعنی پس از یک دوره وابستگی طولانی در فضایی فرهنگی که خودگردانی و تفرد را دلسرد می‌کرد. در مهدکودک، بتی در معرض یک محیط کاملاً ناآشنا قرار گرفت که نه می‌توانست با آن ارتباط بگیرد و نه در آنجا «مثل بقیه» بود. پسرفت در سطح ثبات ابژه‌ی لیبیدویی که در کودکان عادی هنگام ورود به مهدکودک رخ می‌دهد (ماهلر و همکاران، ۱۹۷۵)، می‌بایست در مورد بتی شدت یافته باشد، درست همان‌طور که نیاز او به مادرش فزونی یافته بود.

در بازخوانی زیرمرحله تمرین در مهدکودک، مهم‌ترین وظیفه بتی مهارت‌یابی در یک زبان جدید بود. شور و اشتیاق و توانایی او برای یادگیری زبان، حاکی از دستاوردهای رشدی طبیعی تا مرحله تمرین بود: یعنی میل به تمرین و لذت بردن از آن، نیاز به فاصله‌گیری از مادر و یک سائق اجتماعی نرمال. اما نگرش اضطراب‌آلود مادر نسبت به جهان خارج، بتی را از امنیتی عاطفی که برای تبدیل کاوش‌هایش به تجربه‌های ارتقادهنده رشد نیاز داشت، محروم ساخت. در عوض، این نگرش او را به سوی وابستگی بازگرداند و به یک تعارض شدید دامن زد. از آنجا که ناتوانی مادر در تأمین امنیت عاطفی، خود را در ناتوانی او در فهم زبان عبری، «زبان دنیای خارج»، متجلی ساخت، زبان جدید برای بتی به نمادی از فقدان ابژه‌ی عشقش تبدیل شد و به کانون تعارض او بر سر خودمختاری مبدل گشت.

با این حال، نشانه‌ی او انعکاس‌دهنده یک اختلال، نه در اکتساب زبان، بلکه در اجرا (یعنی گفتار) بود. کمبود حمایت مادری که در طول زیرمرحله تمرین، نارسیسیسم سالم کودک را نیز تأیید می‌کند و از شدت ضرباتی که به قدرت مطلق پنداری او وارد می‌شود (و هنگام رسیدن کودک به مرزهای توانایی‌اش ناگزیر است) می‌کاهد، رشد طبیعی نارسیسیسم بتی را مختل کرد و به آسیب‌پذیری نارسیسیستیک انجامید. او در خفا به فانتزی‌های پرشکوه از موفقیت چسبیده بود و همزمان، توسط تردیدها، احساس بی‌ارزشی و تصاویر تحقیر و تمسخر عمومی شکنجه می‌شد؛ هر دو مورد، اجرای او را در بسیاری از فعالیت‌ها و بیاناتی که می‌توانستند توسط دیگران دیده و به آن‌ها واکنش نشان داده شود، فلج می‌کردند.

در مرحله نهفتگی، زمانی که سائق و لذت حاصل از تمرین و مهارت‌یابی نسبتاً کمتر تعارض‌زا هستند – زیرا والدین هنوز ابژه‌های اصلی عشق‌اند – بتی توانست از عهده برخی وظایف رشدی متناسب با این مرحله برآید. اما در نوجوانی که مشخصه آن اوج‌گیری دومین قله در فرایند جدایی-تفرد است (بلاس، ۱۹۷۵)، تعارض حل‌نشده دوباره رخ نمود. اصرار بتی بر ثبت‌نام در ارتش (که نه تنها بر خلاف عقاید والدین و باورهای مذهبی و در تعارض با کل تربیت او بود، بلکه عمدتاً بر خلاف نیازهای وابستگی خودش نیز قرار داشت) نشانه‌ای از قدرت درخور توجه ایگو بود. اما این عمل به تنهایی برای ایجاد حل‌وفصل تعارض بنیادین کافی نبود. در مواجهه با وظیفه تحولی متعاقبِ کسب هویت بزرگسال و یک حرفه، تعارض شدت یافت و نشانه او تهدید کرد که رشد وی را به شکست بکشاند.

مورد بتی با این فرض عمومی تناقض دارد که مهاجرت برای کودکان خردسال کمتر از بزرگسالان آسیب‌زا است. دلبستگی‌های کودکان عمدتاً در چارچوب خانواده قرار دارند و ممکن است آن‌ها از تجربه مستقیم فقدان سرزمین و زبان مادری در امان بمانند، به شرطی که خانواده همچون یک «جاذب شوک» برایشان عمل کند. با این حال، بسیاری از والدین مهاجر که درگیر واکنش‌های عاطفی خود به مهاجرت و مشکلات واقعی هستند، ممکن است در انجام این وظیفه ناکام بمانند. مادران مهاجر اغلب در ایجاد حس اعتماد در فرزندان خود ناموفق عمل می‌کنند، زیرا پس از آنکه از محیط امن و آشنای خود ریشه‌کن شده‌اند، حس اعتمادبه‌نفس شخصی خودشان در بحران قرار دارد (اریکسون، ۱۹۵۹). کودکان، به دلیل وضعیت وابستگی، می‌توانند احساسات نزدیکان خود را از طریق همانندسازی تجربه کنند و از این رو، فقدان ناشی از مهاجرت، می‌تواند برای آن‌ها معادل فقدان مادر شود (گرینبرگ و گرینبرگ، ۱۹۸۹).

خانواده بتی یک گذار را از یک جامعه محافظه‌کار و منظم به یک جامعه نسبتاً آشفته، که مشخصه اسرائیل بود و در کمال تعجب، در ابتدا ناپذیرا بود، پشت سر گذاشتند. فقدان‌ها و ناکامی‌هایی که مهاجران در کشور جدید تجربه می‌کنند، اغلب آن‌ها را وادار می‌سازد که به طور موقت کناره‌گیری کنند و فرهنگ جدید را پس بزنند و در عوض، به گذشته، به هم‌وطنان مهاجرشان، به سنت‌های پیشین، زبان و غیره بچسبند (میرسکی و کوشینسکی، ۱۹۸۹). به نظر می‌رسد چنین واکنش‌های گذاری، در میان یهودیان هندی در اسرائیل به یک سبک مقابله‌ای دائمی تبدیل شده است؛ کسانی که به فرهنگ و سنت خود می‌چسبند، تماس اندکی با جامعه اسرائیلی دارند و به‌طور شگفت‌آوری از توانایی ضعیفی برای یادگیری عبری برخوردارند (بخش زمینه‌ی فرهنگی را ببینید). این امر شاید هم به شیوه سنتی آن‌ها در مقابله با واقعیت (از طریق عقب‌نشینی و انکار آن) مرتبط باشد و هم به فاصله عظیم میان دو فرهنگ (هندی و اسرائیلی) – فاصله‌ای چنان بزرگ و تهدیدآمیز که اجازه انعطاف‌پذیری و یکپارچه‌سازی را نمی‌دهد. بنابراین، خانواده بتی، هرچند که متحد، حمایتگر و گرم بود، در تسهیل تحول او به‌عنوان یک فرد و یک شهروند اسرائیلی ناموفق ماند.

به طور خلاصه، پیشنهاد می‌شود که تعارض بتی بر سر خودمختاری توسط شرایط مهاجرت او تشدید شد. مهاجرتی که در جریان یک مرحله تحولی رخ داد که این تعارض در آن محوری بود و حل‌وفصل و تعادل روانشناختی پیشین را برهم زد. این گذار واقعی در زندگی از وابستگی کامل به خودمختاری کامل، که با تغییر در نگرش مادر همراه نشد – چرا که مادر همچنان او را از خودمختاری دلسرد می‌کرد و حمایت اندکی برای تلاش‌هایش جهت مهارت‌یابی در محیط جدید ارائه می‌داد – بار مضاعفی بر این تعارضِ پیش از این حاد نهاد.

نگرش مادر تا حد زیادی خاصِ فرهنگ بود. هرچند جنبه‌های بینافرهنگی مهاجرت فراتر از دامنه این مقاله است، اما باید اشاره کرد که این مورد، فرضیه‌ای را تأیید می‌کند که در بسیاری از مطالعات جامعه‌شناختی یافت می‌شود: هرچه فاصله میان فرهنگ سرزمین اصلی و فرهنگ میزبان بیشتر باشد، انطباق‌پذیری مهاجران مسئله‌دارتر خواهد بود. می‌توان فرض کرد که اگر بتی در بافتار فرهنگی سرزمین اصلی خود باقی می‌ماند – جایی که همخوانی میان شیوه‌ها و نگرش‌های تربیت فرزند و همچنین میان انتظارات و ارزش‌های جامعه وجود داشت – تعارض او بر سر خودمختاری می‌توانست کمتر حاد باشد و به شکلی متفاوت حل‌وفصل شود.

ماهیت ویژه نشانه‌ی بتی، طبیعتاً دارای تعین چندجانبه بود و در جریان درمان، شناسایی برخی از عوامل تعیین‌کننده تحولی آن امکان‌پذیر شد. مهاجرت او در جریان یک مرحله تحولی رخ داد که در آن مهارت‌یابی در زبان و گفتار یکی از وظایف محوری تحول محسوب می‌شود و فرایند ایجاد یک فاصله بهینه با مادر را واسطه‌گری می‌کند. از این رو، زبان توانست تعارض او بر سر خودمختاری را به کانون خود تبدیل کند. این حقیقت که تعارض در اجرا منعکس شد، نه در اکتساب زبان، می‌تواند به توازن نارسیسیستیک مختل‌شده نسبت داده شود؛ توازنی که آن نیز در همین مرحله شکل می‌گیرد و تا حد زیادی توسط نگرش مادر تعیین می‌شود. در مرحله نوجوانی، هنگامی که مسائل خودمختاری و نارسیسیسم دوباره بیدار می‌شوند، این تعارض تا جایی شدت یافت که بتی را به درمان کشاند.

وقتی مهاجرت در جریان یک مرحله تحولی متفاوت رخ می‌دهد، ممکن است مسائل دیگری شدت یابند. هنگامی که فرد در بزرگسالی مهاجرت می‌کند، این عمل تعارضاتی را که در فرایند اولیه جدایی-تفرد حل‌نشده باقی مانده‌اند، دوباره بیدار می‌سازد. این تعارضات ممکن است تا حدی شدت یابند که به آسیب‌شناسی روانی بینجامند و در این صورت، مداخله روان‌درمانگرانه ضرورت می‌یابد (میرسکی، ۱۹۹۰). با این حال، مهاجرت نیز مانند هر تغییر عمده زندگی، لزوماً ضربه‌زا نیست و برای بسیاری از مهاجران، فرصتی مضاعف فراهم می‌آورد تا تعارضات اولیه خود را کارپردازی کنند و تحول فردی خود را به کمال رسانند (میرسکی و کوشینسکی، ۱۹۸۸، ۱۹۸۹).