خاطرات پرده‌ای

قطعه‌زمینی مستطیل‌شکل می‌بینم با شیبی نسبتاً تند، پوشیده از علف‌های سبز و انبوه؛ در میان این سبزی، گل‌های زرد فراوانی دیده می‌شود—بی‌تردید قاصدک‌های معمولی‌اند. در بالادستِ چمنزار، کلبه‌ای هست و در برابر درِ آن دو زن ایستاده‌اند و سرگرم گفت‌وگو هستند: زنی روستایی با دستمالی بر سر، و یک دایه‌ی بچه‌ها. سه کودک در میان علف‌ها مشغول بازی‌اند. یکی از آن کودکان خودم هستم (در حدود دو تا سه‌سالگی)؛ دو کودک دیگر پسرعموی من است که یک سال از من بزرگ‌تر است، و خواهر او که تقریباً هم‌سن من است. ما در حال چیدن گل‌های زرد هستیم و هرکدام دسته‌گلی از گل‌های چیده‌شده در دست داریم. دخترک بهترین دسته‌گل را دارد؛ و انگار به توافقی نانوشته، ما دو پسر به او حمله می‌کنیم و گل‌هایش را از چنگش در‌می‌آوریم. او با گریه به بالای چمنزار می‌دود و زن روستایی برای دلداری، تکه‌ای بزرگ نان سیاه به او می‌دهد. همین‌که این صحنه را می‌بینیم، گل‌ها را به دور می‌ریزیم، با شتاب به سوی کلبه می‌رویم و از او درخواست می‌کنیم به ما هم نان بدهد. و واقعاً هم به ما نان داده می‌شود؛ زن روستایی قرص نان را با چاقویی بلند می‌برد. در خاطره‌ام، طعم آن نان بی‌نهایت دل‌چسب است—و درست در همین نقطه، صحنه پایان می‌گیرد.

• از این رو، تصاویر و صحنه‌های این دو گروه نخست برایم شگفت‌انگیز نیستند. بی‌تردید، این‌ها خاطرات جابه‌جا‌شده‌ای هستند که در اغلب موارد، عنصر اساسی از آن‌ها حذف شده است. با این حال، در برخی از آن‌ها دست‌کم به آن عنصر اشاره‌ای شده، و در برخی دیگر نیز برایم آسان است که با پی‌گرفتنِ نشانه‌هایی خاص، آن را تکمیل کنم. با این کار می‌توانم پیوندی قابل‌اعتماد میان قطعات پراکنده‌ی خاطره‌ها برقرار کنم و به درکی روشن برسم از اینکه آن علاقه‌ی کودکانه چه بوده که این رویدادهای خاص را شایسته‌ی به‌خاطر سپرده شدن کرده است. با این حال، این نکته در مورد محتوای دسته‌ی سوم که هنوز درباره‌اش سخن نگفته‌ام صدق نمی‌کند. در آنجا با مقولاتی روبه‌رو هستم—یک صحنه‌ی نسبتاً بلند و چند تصویر کوچک‌تر—که هیچ پیشرفتی در فهم‌شان حاصل نمی‌کنم. آن صحنه برایم نسبتاً بی‌اهمیت به نظر می‌رسد و نمی‌فهمم چرا باید در خاطرم ثبت شده باشد. اجازه بدهید آن را برایتان توصیف کنم. قطعه‌زمینی مستطیل‌شکل می‌بینم با شیبی نسبتاً تند، پوشیده از علف‌های سبز و انبوه؛ در میان این سبزی، گل‌های زرد فراوانی دیده می‌شود—بی‌تردید قاصدک‌های معمولی‌اند. در بالادستِ چمنزار، کلبه‌ای هست و در برابر درِ آن دو زن ایستاده‌اند و سرگرم گفت‌وگو هستند: زنی روستایی با دستمالی بر سر، و یک دایه‌ی بچه‌ها. سه کودک در میان علف‌ها مشغول بازی‌اند. یکی از آن کودکان خودم هستم (در حدود دو تا سه‌سالگی)؛ دو کودک دیگر پسرعموی من است که یک سال از من بزرگ‌تر است، و خواهر او که تقریباً هم‌سن من است. ما در حال چیدن گل‌های زرد هستیم و هرکدام دسته‌گلی از گل‌های چیده‌شده در دست داریم. دخترک بهترین دسته‌گل را دارد؛ و انگار به توافقی نانوشته، ما دو پسر به او حمله می‌کنیم و گل‌هایش را از چنگش در‌می‌آوریم. او با گریه به بالای چمنزار می‌دود و زن روستایی برای دلداری، تکه‌ای بزرگ نان سیاه به او می‌دهد. همین‌که این صحنه را می‌بینیم، گل‌ها را به دور می‌ریزیم، با شتاب به سوی کلبه می‌رویم و از او درخواست می‌کنیم به ما هم نان بدهد. و واقعاً هم به ما نان داده می‌شود؛ زن روستایی قرص نان را با چاقویی بلند می‌برد. در خاطره‌ام، طعم آن نان بی‌نهایت دل‌چسب است—و درست در همین نقطه، صحنه پایان می‌گیرد.
• اکنون، چه چیزی در این رویداد وجود دارد که توجیه‌گر این‌همه صرف حافظه از سوی من باشد؟ بیهوده مغزم را روی آن خسته کرده‌ام. آیا تأکید بر رفتار ناخوشایند ما با آن دخترک است؟ آیا رنگ زرد قاصدک‌ها—گلی که امروزه هیچ دلبستگی‌ای به آن ندارم—تا این اندازه برایم دل‌پسند بوده است؟ یا شاید به‌سبب دویدن‌هایم در میان چمنزار، طعم نان برایم خوش‌تر از همیشه شده بود و همین مزه‌ی غیرعادی اثری فراموش‌نشدنی بر جای گذاشته است؟ همچنین نمی‌توانم هیچ پیوندی میان این صحنه و آن علاقه‌ای بیابم که، چنان‌که بی‌هیچ دشواری توانستم دریابم، صحنه‌های دیگر کودکی‌ام را به یکدیگر پیوند می‌داد. در مجموع، چیزی در این صحنه وجود دارد که به‌نظرم درست نمی‌آید. رنگ زرد گل‌ها عنصری است که به‌طرزی نامتناسب، پررنگ‌تر از حد در کل موقعیت جلوه می‌کند و مزه‌ی دل‌چسب نان به‌نظرم اغراقی نزدیک به توهم دارد. ناخواسته به یاد تصاویری می‌افتم که روزی در نمایشگاهی هزل‌آمیز دیدم. در آن تصاویر، برخی بخش‌ها—و البته نامناسب‌ترین بخش‌ها—به‌جای آنکه صرفاً نقاشی شده باشند، به‌صورت برجسته و سه‌بعدی ساخته شده بودند؛ مثلاً تورهای پشت لباس بانوان. خب، آیا می‌توانی راهی برای یافتن توضیح یا تفسیر این خاطره‌ی زائدِ کودکی‌ام پیش پایم بگذاری؟ صلاح دیدم از او بپرسم که از چه زمانی درگیر این یادآوری بوده است: آیا بر این باور است که این تصویر از دوران کودکی گه‌گاه در ذهنش زنده می‌شده، یا آنکه احتمالاً در زمان دیگری و به مناسبت خاصی که به یاد می‌آورد، به‌ناگاه پدیدار شده است؟ همین پرسش تنها چیزی بود که لازم دیدم برای گشودن مسئله وارد کنم؛ باقی ماجرا را خودِ همکارم دریافت، کسی که در چنین کارهایی تازه‌کار نبود.
• او پاسخ داد: «تا به حال به این نکته فکر نکرده بودم. اما حالا که پرسشت را مطرح کردی، به‌نظرم تقریباً یقین پیدا می‌کنم که این خاطره‌ی کودکی در سال‌های پیشین هرگز به ذهنم نیامده بود. با این حال، می‌توانم آن موقعیتی را به یاد بیاورم که موجب شد این خاطره و بسیاری دیگر از یادمان‌های نخستین کودکی‌ام دوباره در من زنده شوند. وقتی هفده‌ساله بودم و هنوز در دبیرستان تحصیل می‌کردم، برای نخستین بار به زادگاهم بازگشتم تا تعطیلات را در کنار خانواده‌ای بگذرانم که از دوران دور، دوست خانوادگی ما بودند. خوب به یاد دارم که در آن زمان چه سیلابی از تأثرات[۲۱] مرا دربر گرفت. اما حالا می‌فهمم که ناگزیرم بخش بزرگی از تاریخچه‌ام را برایت بازگو کنم: این بخش به همین‌جا مربوط است، و تو با پرسشی که کردی، خودت آن را فراخواندی. پس گوش کن. من کودکی بودم از خانواده‌ای که در آغاز، از تمکن مالی خوبی برخوردار بودند و به‌گمانم در آن گوشه‌ی کوچک از استان، زندگی نسبتاً راحتی داشتند. حدوداً در سه‌سالگی‌ام، شاخه‌ای از صنعت که پدرم در آن فعالیت می‌کرد، دچار ورشکستگی شد. او تمام دارایی‌اش را از دست داد و ما ناگزیر شدیم آن‌جا را ترک کنیم و به شهری بزرگ نقل مکان کنیم. سال‌هایی طولانی و دشوار در پی آمد. سال‌هایی که، تا آن‌جا که به یاد می‌آورم، هیچ‌چیزشان شایسته‌ی یادآوری نبود. هرگز در آن شهر احساس راحتی واقعی نداشتم. اکنون باور دارم که هیچ‌گاه از حس دلتنگی برای جنگل‌های زیبای اطراف خانه‌مان رهایی نداشتم—جنگل‌هایی که، چنان‌که یکی از خاطره‌هایم از آن روزها گواهی می‌دهد، در آن‌ها از پدرم فرار می‌کردم، تقریباً پیش از آن‌که هنوز راه رفتن آموخته باشم. آن تعطیلاتی که در هفده‌سالگی گذراندم، نخستین تعطیلاتم در روستا بود، و همان‌گونه که گفتم، نزد خانواده‌ای مهمان بودم که با ما دوستی دیرینه داشتند و از زمان کوچ ما، بسیار ترقی کرده بودند. می‌توانستم آسایش حاکم بر خانه‌ی آن‌ها را با سبک زندگی خودمان در شهر مقایسه کنم. اما دیگر نمی‌توان از موضوع طفره رفت: باید اعتراف کنم که چیز دیگری نیز بود که مرا عمیقاً برانگیخت[۲۲]. هفده‌ساله بودم، و در خانواده‌ای که مهمان‌شان بودم دختری پانزده‌ساله حضور داشت که بی‌درنگ دل‌باخته‌اش شدم. نخستین عشقِ نوجوانی‌ام بود، بسیار شدید، اما آن را کاملاً پنهان نگه داشتم. چند روز بعد، دختر به مدرسه‌اش بازگشت(همان مدرسه‌ای که برای تعطیلات از آن دور بود)، و همین جداییِ زودهنگام پس از آشنایی‌ای چنان کوتاه، اشتیاقم را به او به اوج رساند. ساعت‌های بسیاری را تنها در دل جنگل‌های زیبایی که بار دیگر یافته بودم قدم می‌زدم و وقتم را به ساختن کاخ آرزوهایم[۲۳] در آسمان‌ها می‌گذراندم. این خیال‌ها، به‌طرز عجیبی، نه به آینده بلکه به اصلاح گذشته معطوف بودند. ای کاش آن ورشکستگی پیش نیامده بود! ای کاش در خانه مانده بودم، در روستا بزرگ می‌شدم، و مانند پسران آن خانواده، برادران معشوقه‌ام، قوی‌هیکل می‌شدم! و ای کاش پیشه‌ی پدرم را دنبال کرده بودم و سرانجام با او ازدواج کرده بودم—چرا که در این صورت، تمام این سال‌ها با او صمیمی می‌بودم! طبعاً ذره‌ای تردید نداشتم که در شرایطی که خیال‌پردازی‌ام[۲۴] پدید آورده بود، همان‌قدر عاشقش می‌شدم که در آن زمان واقعاً به‌نظر می‌رسیدم. نکته‌ای شگفت‌انگیز. چرا که اکنون، هر از گاه که او را می‌بینم—که اتفاقاً این‌جا با کسی ازدواج کرده—کاملاً نسبت به او بی‌تفاوت‌ام. با این حال، به‌خوبی به خاطر دارم که تا مدت‌ها پس از آن، هر بار که رنگ زرد لباسش را جایی می‌دیدم، دلم می‌لرزید؛ همان لباسی که روز نخست دیدارمان به تن داشت.