روانکاو کودک

روانکاو کودک کیست؟ شاید دیده باشید کودکانی که به مادران‌شان می‌چسبند و طاقت دوری مادر خود را حتی به اندازه چند قدم ندارند؛ یا کودکانی که در مرکز خرید نقش بر زمین می‌شوند و داد و بیداد و بهانه‌گیری می‌کنند؛ یا کودکان گوشه‌گیر و خجالتی که نمی‌توانند وارد جمع‌های دوستانه شوند یا با همسالان خود بازی کنند. گاهی اوضاع پیچیده‌تر هم می‌شود به عنوان مثال زمانی که کودکان از سر حسادتی که دارند هر بلایی که بتوانند سر خواهر/ برادر خود می‌آورند، یا دزدی، دروغ‌گویی، شیطنت‌های جنسی و هزاران رفتار دیگری که ممکن است برای والدین گیج کننده باشد. در این مقاله می‌خواهم شرحی بر روان‌کاوی و روان‌درمانی کودکان بنویسم و به معرفی مشخصات و ویژگی‌های روانکاو کودک بپردازم که می‌تواند در موقعیت‌های پیچیده‌ی روان‌شناختی به کودک و والدین کمک کند.

انواع مداخلات روان شناختی برای مشکلات کودکان

درمان‌های روان‌شناختی برای کودکان بسته به نوع مشکل روانی، رفتاری یا هیجانی آن‌ها می‌تواند متفاوت باشد. این درمان‌ها به کودکان کمک می‌کنند که هیجانات، اضطراب‌ها، مشکلات رفتاری، اختلالات یادگیری و سایر چالش‌های روانی خود را مدیریت کنند. درمان‌های روان‌شناختی برای کودکان شامل درمان شناختی-رفتاری (CBT) برای اصلاح افکار و رفتارهای مشکل‌ساز، رفتاردرمانی برای تغییر رفتارهای منفی، درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) برای پذیرش هیجانات، خانواده‌درمانی برای بهبود روابط خانوادگی، درمان مبتنی بر ذهن‌آگاهی برای کاهش اضطراب و افزایش تمرکز، و درمان‌های تحلیلی یا روان کاوانه است. روانکاو کودک که از روش‌های تحلیلی بهره می‌گیرد به ریشه‌های ناخودآگاه مشکلات کودک، نه صرفا رفتارهای ظاهری می‌پردازد.  روابط اولیه کودک، را بررسی می‌کند و به والدین کمک می‌کند از طریق فهم این الگوی اولیه نقش خود را در بهبود کودک بهتر درک کنند. درمان‌های روانکاوانه تغییرات ماندگارتر و عمیق‌تری در مقایسه یا سایر روش‌های درمانی ایجاد می‌کند.

مطالعه روان‌کاوانه‌ی «ریچارد»

 ریچارد کودکی ۱۰ ساله بود که والدینش به دلیل رفتارهای اضطرابی، پرخاشگری و کابوس‌های شبانه او را نزد روانکاو کودک برده بودند. ریچارد دچار ترس شدید از موجودات خیالی و اضطراب جدایی بود. او مشکلاتی در روابط با والدین و دیگران داشت و تمایل به کنترل و پرخاشگری در بازی‌هایش نشان می‌داد. به نظر شما چه اتفاقی در ذهن ریچارد در حال وقوع بود؟ این همه خشم او از کجا ناشی می‌شد؟ چه چیزی حقیقتا او را دچار این حد از اضطراب می‌کرد، اضطرابی که به کابوس‌های شبانه‌اش راه یافته بودند؟

روانکاو کودک به ریچارد مجموعه‌ای از اسباب‌بازی‌ها شامل عروسک، حیوانات پلاستیکی و خانه‌های مینیاتوری می‌داد. در جلسات نخستین ریچارد تمایل داشت که اسباب‌بازی‌هایش را تخریب کند و نقش شخصیت‌های خشن را بازی کند. او در بازی‌هایش یک هیولای خیالی خلق کرده بود که دشمنانش را می‌بلعید. روانکاو کودک متوجه شد که هیولای ریچارد نمادی از ترس و خشم سرکوب‌شده‌اش نسبت به والدین است. ریچارد در مرحله‌ای از رشد خود بود که والدینش را به‌صورت «خوب» یا «بد» مطلق می‌دید. وقتی والدینش مهربان بودند، آن‌ها را دوست داشت. اما وقتی او را تنبیه یا محدود می‌کردند، آن‌ها را موجودات بد و ترسناکی تصور می‌کرد. از آنجایی که نمی‌توانست این احساسات را درک کند، ناخودآگاهش آن‌ها را در قالب هیولاهای خیالی در بازی‌هایش نشان می‌داد.

از طرفی دیگر او مدام اسباب بازی‌های خود را تخریب می‌کرد. به تعبیر روانکاو کودک تخریب اسباب‌بازی‌ها و موجودات خیالی خشن در بازی او نشان‌دهنده اضطراب درونی و ترس از نابودی بود. او با نابود کردن اسباب‌بازی‌ها، آن‌ها را تحت کنترل خود درمی‌آورد. تعبیر روانکاو کودک از این رفتار چنین بود که ریچارد به دلیل اضطراب ناشی از ترس از نابودی توسط «والدین بد» اسباب بازی خود را از بین می‌برد. به عبارت دیگر در ذهن ناخودآگاه ریچارد، اگر او والدینش را بد می‌دید و از آن‌ها متنفر می‌شد، می‌ترسید که آن‌ها نیز از او متنفر شوند و او را تنبیه یا حتی نابود کنند. این اضطراب باعث می‌شد که ریچارد در بازی‌هایش، قبل از این‌که خود قربانی شود، دیگران (اسباب‌بازی‌ها) را نابود کند. این رفتار نوعی کنترل بر اضطرابش بود؛ یعنی او ناخودآگاه خشم و ترسش را به بازی منتقل کرده و با نابود کردن اشیاء، از احساس قربانی شدن جلوگیری می‌کرد.

در نگاه اول باورپذیر نیست این اندازه از پیچیدگی در ذهن کودک در شکل‌گیری اضطراب، خشم و رفتارهای آشفته او نقش دارند. چه کسی می‌تواند این پیچیدگی را در نشانه‌های کودک تعبیر و تفسیر کند؟ روانکاو کودک می‌تواند با مشاهده‌‌ی دراز مدت رفتار کودک راهی به ناخودگاه پیدا کند و معنای عمیق‌تر این نشانه‌ها را دریابد.

چگونه روانکاو کودک دنیای درونی کودک را کشف می‌کند؟

روانکاو کودک جلسات درمانی خود را با این باور پیش می‌برد که کودکان از طریق بازی، احساسات و تعارضات ناخودآگاه خود را بیان می‌کنند. او مجموعه‌ای از اسباب‌بازی‌ها، رنگ‌ها و وسایل نقاشی را در اختیار کودک قرار می‌دهد تا کودک در محیطی بدون قضاوت و کنترل‌شده به بازی بپردازد. روانکاو کودک احساسات ناخودآگاه کودک را از طریق رفتارها، نحوه بازی و داستان‌هایی که می‌سازد، تحلیل می‌کند. او از این تحلیل‌ها برای درک مشکلات کودک (به عنوان نمونه، اضطراب جدایی از والدین، ترس از رها شدن یا تنبیه شدن، احساس گناه و اضطراب ناشی از روابط اولیه کودک) استفاده می‌کند. در واقع بازی به عنوان «زبان ناخودآگاه» کودک عمل می‌کند و مشکلات او را آشکار می‌سازد.

ویژگی‌های روانکاو کودک

روانکاویِ کودکان پیچیدگی و ظرافت‌های بسیار زیادی دارد. روانکاو کودک که بر اساس رویکردهای روانکاوی و تحلیلی کار می‌کند باید تحلیل شده باشد و از نظارت یک سوپروایز بالینی استفاده کند. در واقع این دو شرط اساسی می‌تواند تا حد زیادی سلامت مسیر درمانی را تضمین کند. همچنین باید واجد مهارت‌های زیر باشد:

• مهارت در بازی‌درمانی: روانکاو باید بتواند نشانه‌های ناخودآگاه را از طریق بازی تحلیل کند؛ به عنوان مثال کودک چگونه با عروسک‌ها یا اسباب‌بازی‌هایش رفتار می‌کند.
• درک ناخودآگاه کودک: مهارت علمی و عملی برای بررسی و کشف تعارضات ناخودآگاه عمیق در کودکان را داشته باشد.
• صبوری و دقت در تحلیل رفتارهای غیرکلامی کودک: چون کودکان اغلب احساساتشان را مستقیماً بیان نمی‌کنند، روانکاو باید بتواند رفتارهای غیرکلامی، نقاشی‌ها و نمادهای بازی را به درستی تحلیل کند.
• همکاری با والدین و خانواده: روانکاو کودک باید والدین را نیز در درمان مشارکت دهد، زیرا نقش آن‌ها در رشد کودک حیاتی است.
• توانایی ایجاد «فضای امن» برای کودک: وینیکات معتقد بود که کودک فقط در یک محیط امن می‌تواند احساسات واقعی‌اش را ابراز کند، بنابراین روانکاو باید همدل، صبور و پذیرا باشد.

زمان مراجعه به روانکاو کودک

در بسیاری از مواقع تشخیص رفتارهای عادی (اما طاقت‌فرسای) کودکان از رفتارهای آسیب‌زا دشوار است؛ به‌عنوان مثال کودک چهار ساله‌ای را در نظر بگیرید که لجبازی می‌کند و سر پوشیدن لباس یا خوردن غذا هرگز حاضر نیست گوش به حرف کسی بدهد. این لجبازی بخش طبیعی از رشد کودک است یا نشانه‌ای از یک رفتار مشکل‌آفرین که نیازمند دریافت مداخلات روان‌شناختی است؟ همین موضوع باعث سردرگمی والدین می‌شود پرسش پرتکراری که از من می‌پرسند این است که چه زمانی باید به روانکاو کودک مراجعه کنیم.

اگر به هر دلیلی متوجه مشکلات رفتاری شدید مانند پرخاشگری، نافرمانی مفرط، رفتارهای مخرب، یا اضطراب و ترس‌های غیرعادی مانند اضطراب اجتماعی، ترس افراطی از جدایی، یا علائم جسمی ناشی از استرس در کودک شدید، پیشنهاد می‌کنم به روانکاو کودک مراجعه کنید. همچنین، نشانه‌های افسردگی مانند غمگینی مداوم، بی‌علاقگی به فعالیت‌های مورد علاقه، احساس بی‌ارزشی، و اختلال در خواب یا اشتها، از دیگر علائمی هستند که نیاز به مداخله حرفه‌ای دارند. اگر کودک در برقراری ارتباط اجتماعی مشکل دارد، بیش‌ازحد منزوی است، یا نشانه‌هایی از اوتیسم یا اضطراب اجتماعی نشان می‌دهد، بهتر است ارزیابی روانکاوانه انجام شود. علاوه بر این موضوعات مرتبط با یادگیری و تحصیل، از قبیل افت تحصیلی شدید، عدم تمرکز، مشکلات یادگیری، اضطراب امتحان، یا ترس از مدرسه، می‌تواند نشانه مشکلات عمیق‌تر روانی باشد. مشکلات خواب و شب‌ادراری مداوم، تجربه رویدادهای استرس‌زا یا تروما مانند مرگ عزیزان، طلاق والدین، یا سوءاستفاده، نیاز به بررسی روانکاوانه دارد.

 اگر این مشکلات بیش از چند هفته ادامه داشته باشد و بر زندگی روزمره کودک تأثیر بگذارد، مراجعه زودهنگام به روانکاو یا روانکاو کودک می‌تواند از تشدید مشکلات جلوگیری کرده و روند بهبود را تسریع کند.

آیا روانکاو کودک راه‌حل ارائه می‌دهد؟

روانکاو کودک مستقیماً راه‌حل‌های فوری یا دستورات رفتاری مشخص ارائه نمی‌دهد، بلکه به کودک و والدین کمک می‌کند تا خودشان دلایل مشکلات را کشف کنند و برای حل آن‌ها آماده شوند. برخلاف روش‌هایی مانند رفتاردرمانی یا درمان شناختی-رفتاری (CBT) که تمرکز اصلی آن‌ها بر تغییر سطحی رفتارهای مخرب و ارائه راهکارهای عملی است، روانکاو کودک به بررسی ریشه‌های عمیق مشکلات روانی و روابط اولیه کودک می‌پردازد. جلسات روانکاوی معمولاً هفته‌ای یک یا دو بار برگزار می‌شود و روند درمان می‌تواند از چند ماه تا چند سال ادامه یابد. در برخی موارد، کودک پس از بهبود نسبی، درمان را متوقف می‌کند اما در سال‌های بعد دوباره نیاز به جلسات روانکاوی پیدا می‌کند.

به طور کلی، روانکاوی کودک یک فرآیند تدریجی است که به جای تغییرات سریع، بر ایجاد تغییرات عمیق و پایدار تمرکز دارد. مدت زمان روانکاوی کودک متغیر است و به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:

• شدت مشکل روانی کودک: مشکلات سطحی (مثلاً اضطراب خفیف یا وابستگی به والدین) ممکن است در چند ماه بهبود یابد، اما مشکلات عمیق‌تر مانند ترومای دوران کودکی یا اضطراب جدایی شدید می‌تواند یک سال یا بیشتر ادامه داشته باشد
• سن کودک: کودکان کوچکتر معمولاً به جلسات بیشتری نیاز دارند، زیرا بیان احساسات برای آن‌ها دشوارتر است و روند درمان آهسته‌تر پیش می‌رود.
• میزان همکاری والدین: اگر والدین در فرآیند درمان همکاری کنند و تغییرات لازم را در محیط خانه ایجاد کنند، ممکن است درمان سریع‌تر نتیجه دهد.
• پاسخ‌دهی کودک به درمان: برخی کودکان زودتر احساس امنیت می‌کنند و مشکلات‌شان را بروز می‌دهند، اما برخی دیگر ممکن است مدت‌ها طول بکشد تا احساسات واقعی خود را نشان دهند.

نقش روانکاو کودک در رشد و تربیت کودک

کمک به رشد عاطفی و شناختی کودک

رشد عاطفی و شناختی کودکان به عوامل مختلفی وابسته است. روانکاو کودک می‌تواند با ارزیابی وضعیت روانی کودک  و محیط خانواده با مداخلات خانواده محور و کودک‌محور به بهبود این جنبه‌های رشد کمک کند. برخی نقش‌های روانکاو کودک عبارت‌اند از:

1. آموزش مهارت‌های تنظیم هیجان و کمک به کودک برای درک و مدیریت احساساتش
2. تقویت تمرکز، توانایی حل مسئله و افزایش قدرت تفکر انتقادی
3. پرورش مهارت‌های تصمیم‌گیری و خودکنترلی برای مواجهه با چالش‌های زندگی

پیشگیری و درمان ناهنجاری‌های رفتاری

کودکان، آینه‌ای از تجربیات محیطی و روانی خود هستند. در بسیاری از مواقع، رفتارهای ناهنجار آنها، پژواکی از اضطراب‌های پنهان، نیازهای سرکوب‌شده یا دشواری‌های ارتباطی است. روانکاو کودک با رویکردهایی مختلف، تلاش می‌کند این مشکلات را ریشه‌یابی و تعدیل کند. برخی از چالش‌های رفتاری که نیازمند مداخله تخصصی هستندعبارتند از:

• مشکلات توجه و تمرکز و دشواری در کنترل تکانه‌ها
• اختلالات اضطرابی، افسردگی و ترس‌های شدید
• شب‌ادراری، کابوس‌های مکرر و اضطراب‌های شبانه
• دشواری در روابط اجتماعی و تعامل با همسالان

هدایت والدین در مسیر فرزندپروری آگاهانه

گاهی والدین در مواجهه با چالش‌های تربیتی، دچار چالش‌های جدی می‌شوند. روانکاو کودک می‌تواند به عنوان یک متخصص همراه والدین باشد و به آن‌ها کمک کند تا در مسیر تربیت فرزندشان هوشیارانه‌تر گام بردارند.

بهبود روابط اجتماعی کودک

برخی از کودکان در برقراری ارتباط با همسالان یا اعضای خانواده دچار مشکل هستند. روانکاو کودک با استفاده از روش‌های درمانی مانند بازی‌درمانی یا آموزش مهارت‌های اجتماعی، به کودکان کمک می‌کند تا روابط اجتماعی سالم‌تری داشته باشند.

ارزیابی و درمان مشکلات رشدی و یادگیری

برخی از کودکان ممکن است با مشکلات رشدی مانند اختلالات گفتاری، اوتیسم یا مشکلات یادگیری مواجه باشند. تشخیص زودهنگام این مشکلات توسط روانکاو کودک می‌تواند به مداخله و درمان به‌موقع کمک کند.

جمع‌بندی

در پایان، روان‌کاوی کودکان فرآیندی پیچیده و ظریف است که نیاز به تخصص و دقت زیادی دارد. روانکاو کودک با بررسی ریشه‌های مشکلات، به کودک و والدین کمک می‌کند تا به دنیای درونی کودک دست یابند و مشکلات عاطفی و رفتاری او را شناسایی کنند. در این فرآیند، همکاری والدین و ایجاد فضای امن برای کودک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اگر والدین به‌دقت به رفتارهای کودک توجه کنند و هرگونه نگرانی را به موقع بررسی کنند، می‌توانند از شدت مشکلات کودک پیشگیری کرده و به درمان آن‌ها کمک کنند.

منبع

Klein, M. (1975). The psycho-analysis of children. Vintage Books.