در باب مهاجرت داوطلبانه و اجباری

در مطالعات جاری که فقدان از طریق مرگ را با فقدان ناشی از طلاق یا به عنوان نتیجه­‌ی ترک شدگی مقایسه می­‌کنند (پالوک، 1986، b1985)، تفاوت­‌های معناداری مشاهده می‌­شود که می­‌توان آن­ها را به موقعیت‌­های مهاجرت داوطلبانه و اجباری تعمیم داد. در کودکان، استفاده از ابژه­‌ی انتقالی₂₈Transitional Object به کاهش تهدیدی که از فقدان، ترک یا قطع ارتباط ناشی می­‌شود کمک می­‌کند. این نوع فقدان­‌ها را در کودکان خردسال، بزرگسالانی که تهدید می‌­شوند، بیماران روان‌­پزشکی که از ترک شدن می‌­ترسند، یا کودکانی که از تاریکی هراس دارند، مشاهده می‌­کنیم. «من از آنچه آشناست، آنچه می‌بینم و می­‌شناسم جدا افتاده‌­ام؛ و تنها با ترس­ها و خیال­‌های درونی‌­ام که مرا تهدید می­‌کنند روبه­‌رو هستم» (گفته‌­ای از یک از رابطه شخصی). به همین دلیل گروه‌­ها در محیط جدید گردهم می‌­آیند، به زبان مادری خود صحبت می‌­کنند، غذاهای اصلی مادری خود را می­‌خورند، به لالایی‌های مادری خود گوش می‌دهند (موسیقی)، کتاب­‌ها و روزنامه‌­های زبان اصلی خود را می­‌خوانند، به جوامع دینی مشابه آنچه ترک‌کرده‌­اند می­‌پیوندند و ریشه­‌های خود را حفظ می‌­کنند؛ ریشه­‌هایی که در فرایند سوگواری درونی، گذار و تسهیل فرهنگ­‌پذیری آن­ها کمک می‌­کنند، اگر نه برای خودشان، دست‌­کم برای فرزندان و نوه‌­هایشان.

اجازه دهید با چند نکته درباره نوستالژی، حالتی عاطفی-خیالی مرتبط با موضوع این مقاله، صحبت خود را به پایان برسانم.

IV

مارتین (1954) یادآور شده است که فراق وطن₂₉Homesickness یکی از مضامین غالب در کتاب مقدس، آثار هومر و نوشته­‌های سزار بوده‌­است. او این فراق را با مفهوم نوستالژی پیوند می­‌دهد و اشاره می­‌کند که واژه­‌ی نوستالژی از دو واژه یونانی گرفته شده است: nostos، به معنای بازگشت به خانه و algos به معنای در آرزوی چیزی سوختن₃₀Pining و معنای تحت‌­اللفظی آن «پرپر زدن دل برای بازگشت به خانه» است (ص.93). ستربا₃₁Sterba (1940)، پیش­تر فراق وطن را با اشتیاق به پستان مادر مرتبط دانسته بود. فریدمن₃₂Freedman (1956) توجه ما را به احساسات نوستالژیک در میان دانشجویان، پرسنل نظامی، نویسندگان و آهنگ‌سازان جلب می­‌کند. رابطه­‌ی این وضعیت با ارضای پیش‌­اودیپی آشکار است، خواه در پیوند با مادر باشد یا پدر یا خانواده. اگرچه تمایلات نوستالژیک با ناتوانی در سوگواری مرتبط دانسته شده‌­اند (کلاینتر، 1970)، من دریافته‌­ام که این همیشه صادق نیست. در واقع، گاهی یادآوری­‌های نوستالژیک، محصول نهایی و یک ردپای حافظه است که نتیجه‌­ی طی شدن موفقیت­‌آمیز فرایند سوگواری-رهایی محسوب می‌­شود. اما زمانی که نوستالژِی به دغدغه‌­ای غالب تبدیل می­‌شود، می­‌تواند نشانه­‌ای از سوگواری پاتولوژیک (ملانکولیا) باشد و در صورت شدت یافتن، ممکن است به خودکشی منجر شود؛ همان‌طور که روزن (1975) چنین مواردی را توصیف کرده است. ورمن (1977) نوستالژی را از فراق وطن و فانتزی متمایز می‌­کند. او نوستالژی را چنین توصیف می‌­کند: «تجربه‌­ای عاطفی شناختی که معمولا شامل خاطرات مکان‌هایی از گذشته فرد است» (ص.397). به باور او، نوستالژی می‌­تواند جانشینی برای سوگواری و نوعی عاطفه پوشاننده₃₃Screen Affect باشد.

وینیکات (1974) اشاره کرده است که نوستالژی با«تکیه ناپایدار فرد بر تصویر درونی ابژه‌­ی از دست‌رفته‌اش» ارتباط دارد (ص.27). به نظر من این ویژگی پیش­تر ذکر شده در نوستالژی به آن اندازه مهم نیست، بلکه آنچه اهمیت دارد این است که فرایند سوگ-رهایی برای آنچه «از دست رفته» است هنوز کامل نشده و حالت یا خلق نوستالژیک₃₄Nostalgic Mood بازتاب همین وضعیت روانی است. نوستالژی می­‌تواند بخشی از فرایند سوگ-رهایی باشد و از این رو در همه­‌ی واکنش‌­ها به فقدان­‌ها و تغییرها دیده شود. همچنین ممکن است تلاشی گذرا باشد برای بارپس‌­گیری بخشی از گذشته در سطح عاطفه و خیال­پردازی و بدین وسیله برای مدتی کوتاه با آن دوباره پیوند برقرار شود. اما این احساس­‌ها و خیال­‌ها فرو می‌­ریزند و واقعیت جای آن­ها را می­‌گیرد. می­‌توان این را در موقعیت­‌هایی دید؛ برای مثال در تماشای عکس­‌های خانوادگی و فیلم‌­های خانگی در بازدید از مکان‌­هایی که با خاطرات خوش گذشته پیوند دارند، یا در دیدن بیمارانی با پیوندهای مشابهی با ما. همچنین خود من با احساسات نوستالژیک مرتبط با بوها، صداها، ترانه‌­ها، تعطیلات و دیگر نمادهای برانگیزاننده­‌ی گذشته روبه‌­رو شده‌­ام؛ نمادهایی که هنوز هم می­‌توانند به شکلی بسیار گذرا احساس اندوه و لذت را هم­زمان زنده کنند. این نوع نوستالژی بازگشتی است به سرزمینی که دیگر وجود ندارد و چه بسا هرگز به آن اندازه که در خیال و احساس تجربه می­‌شود، ایده‌­آل نبوده است؛ با این حال، هنوز به گونه‌­ای نمادین فرد آرزو دارد در مناسبت‌­های خاص دوباره با آن همراه شود.

ایگناتیف₃₅Ignatieff (1987) به برخی از مسائل مهاجرت اجباری ناشی از انقلاب روسیه پرداخته است. او داستان خانواده‌­ی خود و تلاش­‌هایشان برای فرار از ویرانگری رویارویی‌­های سرخ و سفید، آشفتگی‌­های سیاسی و اقتصادی، الگوهای اجتماعی و فرهنگی به شدت مختل شده و تهدید مداوم به زندگی را روایت می­‌کند. سرگذشت این خانواده چهار نسل را در برمی­‌گیرد و از جنبه‌­های گوناگون قابل تامل است. بلایای طبیعی، اپیدمی­‌های بیماری، جنگ‌­ها (اعم از داخلی و خارجی) همگی به نظر می‌­رسد که در واکنش‌­های هیجانی بازماندگان از الگویی مشابه پیروی می‌­کنند. آنچه ایگناتیف به خوبی برجسته می­‌سازد، تراژدی انسانی شحصی پس از این گسست‌­های عظیم در زندگی است؛ تلاش­‌ها برای کنار آمدن با آن­ها و واکنش‌­های پسین نسبت به این ضربه­‌ها. رهاشدگی و انزوای تحمیلی قربانیان در روایت او به روشنی دیده می­‌شود. «یتیمان در زمان» به عنوان بیگانگان برچسب می­‌خورند- افرادی که باید با سوءظن به آن­ها نگریست. آنان دوستان و حامیان اندکی دارند و یه دلیل نداشتن یا کم‌­داشتن یا کم­‌داشتن محافظان، در معرض خطری جدی قرار می‌­گیرند. در این قرن شاهد بسیاری از کسانی بوده­‌ایم که به اردوگاه­های کار اجباری فرستاده شدند، به دلیل جنگ از ریشه‌­هایشان جدا شدند، تبعید و آواره گشتند و پیوندشان با سرزمین مادری گسسته شد. این همان سرنوشت انسان در سده­‌های پیشین نیز بوده‌­است. آرزوی بازگشت به شکلی از زندگی عادی، امکان سوگواری و سپس آغاز دوباره‌­ی زندگی، یافتن محیطی که در آن بتوان احساس تعلق، امنیت، پذیرش و ارزشمندی ایجاد کرد: یافتن یک «خانه»؛ این­ها همگی هدف­‌هایی هستند که معنای پناه­گاه نو را شکل می‌­دهند.

«بی­‌خانمان» اصطلاحی است که این روزها بسیار به کار می‌­رود، این وضعیت هولناک که امروز بیش از پیش ابعادش را درمی‌­یابیم، چیزی جز فقدان خانه نیست. همان‌طور که ایگناتیف (1987) می‌­نویسد: «تعلق داشتن، اکنون بیشتر جنبه‌­ی گذشته­‌نگر دارد تا واقعی، بیشتر به یادآورده می­‌شود تا تجربه شود، بیشتر خیال می­‌شود تا حس شود» (ص. 1). با این حال اگر بخواهیم خود و زندگی­‌مان را بازسازی کنیم باید این تروماها را بپذیریم، با آن­ها سازگار شویم و در خود جایشان دهیم. پیوند با گذشته باید پاس داشته شود اما به مثابه امری که اکنون پایان یافته است. عکس‌­هایی که در ذهن ماست نیز بازتابی از گذشته‌­اند، تلاش­‌هایی برای زیستن در زمان پیشین. با این وجود، باید با واقعیت کنونی سازگار شد، نوعی پیوستگی میان گذشته­‌ی درونی و اکنون برقرار کرد، تجربه‌­هایمان را به نسل حاضر و آینده انتقال داد و هنگامی که روند سوگواری -تا آنجا که ممکن است- به پایان رسد، رهایی و خلاقیتی که می‌­تواند از دل فقدان، محرومیت و مهاجرت اجباری پدید آید، واقعا سربرمی‌­آورد.

رابطه­‌ی میان فقدان و تخیل خلاق حوزه‌­ای بوده که سال­‌ها موضوع پژوهش بالینی من بوده است. اما التیام رنج فقدان به سادگی به دست نمی‌­آید؛ سوگواری تنها بخشی از روند درمان است. شکاف حاصل از تروما نیازمند ازسرگیری زندگی است.

ایگناتیف یادآور می­‌شود که نگاه کردن به عکس­‌های خودمان می‌­تواند حس فقدان را دوباره برانگیزد «زیرا عکس‌­ها مانع کارکردهای یکپارچه­‌کننده فراموشی₃₆Integrative Functions Of Forgetting می­شوند. عکس­‌ها قاب­‌های منجمدی هستند که به ما یادآوری می­‌کنند زندگی ما تا چه اندازه ناپیوسته است. خویشتن یکپارچه₃₇Continuous Self از دل بافتی فشرده از فراموشی و یادآوری گزینشی شکل می­‌گیرد» (ص.6).

با این حال یادآوری­‌های گذشته همیشه به یکپارچگی تازه­‌ی خود منتهی نمی­‌شوند. درمان یک فرایند است. گاه تکه‌­های کهن دوباره سربرمی‌­آورند، چنان­که گویی از اعماق زمان بر ساحل امروز آورده شده‌­اند. این تکه‌­ها نیز باید مورد رسیدگی و بازپردازش شوند و به درستی به عنوان بخشی از گذشته درک شوند. گذشته‌­ای فراموش نمی­‌شود، اما دیگر حامل درد نیست و تونایی حرکت رو به جلو را مختل نمی‌­کند. رهایی از گذشته به انرژی­‌های تازه دسترسی می­‌دهد و توانایی­‌ها ذره ­ذره بازپس‌­گرفته می­‌شوند، مسیرهایی پیگیری می‌­شوند که گویی پیش­تر هرگز شناخته نشده بودند و «گذشته… کمتر به­‌سان تقدیر و هرچه بیشتر به‌­سان روایتی از خودآفرینی₃₈Self-Invention» درمی‌­آید (ایگناتیف، 1987، ص.8). فرایند سوگواری زخم‌­های فقدان را التیام می‌دهد، اما دستاورد آن می‌­تواند بی‌­نهایت ارزشمند باشد؛ زندگی جریان می‌­یابد و امکان پاداش‌­ها و تحقق‌های تازه­ را فراهم می­‌کند.